Geland in haar ouders heitelân
Interview door Judy Lohman
Was mijn vader maar geen kunstenaar, illustrator en ontwerper zoals in haar jonge jaren in het telefoonboek stond. Ze schaamde zich er zelfs een beetje voor. Toos of Toosje, zoals ze als kind werd genoemd, wilde immers niet opvallen. Helemaal toen de onderwijzer Bijbelse prenten aan de muur ophing en trots verkondigde dat die gemaakt waren door de vader van Toosje Pander. Alle ogen richtten zich daarna natuurlijk op haar. Ze zag haar vader liever met een gewoon beroep. Timmerman, huisschilder of bakker, maar kunstenaar?! En nu is ze het zelf. We spreken elkaar in haar huis dat vroeger – hoe toevallig – een bakkerij is geweest. De voormalige oven, omringd door rood/witte tegels is nog steeds prominent aanwezig. Een ode aan het brood dat hier gebakken is. Met gemak parachuteert de bezoeker zich terug in de tijd.
Van Friesland naar Haarlem
Toeval helpt vaak een handje in het leven. Haar vader had talent voor tekenen. Helaas waren er te weinig financiën om een opleiding te betalen, echter, een mecenas bood hulp. Zo belandde de vader van Toos, de jonge Fries uit Garijp, Jaap Pander, uiteindelijk eerst op de HBS en daarna op Minerva in Groningen. Hij werd gescout door de firma Johan Enschedé die op zoek was naar begaafde tekenaars voor het maken van bijvoorbeeld bankbiljetten, postzegels en andere waardepapieren. Haar vader kwam op de tekenkamer terecht maar koos uiteindelijk voor zelfstandigheid. Enschedé bleef wel een belangrijke opdrachtgever, waardoor andere opdrachten regelmatig even opzij werden gezet. Toos toont (nu met trots) een serie postzegels van zijn hand. Postzegels van 1,5 of 7 cent (!) voor de Nederlandse Antillen met minutieus geschilderde bloemen en vogels. Of een Afrikaans bankbiljet waar Toos nog model voor heeft gestaan met een kom op haar hoofd.
De hand van een meester spreekt.
Groot gezin als haven
Toos werd in 1943 geboren als vierde van in totaal tien kinderen. Haar ouders boden het gezin een liefdevol en warm nest in een statig pand aan de Schotersingel in Haarlem. Naast warmte en gezelligheid stond in het gezin ook discipline centraal, ingegeven door hun geloof. De kinderen mochten op zondag niet breien, niet steppen of fietsen. Echter, opvallend genoeg, mochten de meisjes wel tekenen, want dat was een ‘mannenberoep’, wat andersom betekende dat dit voor de jongens niet was toegestaan. Hier werd de kiem gelegd voor het kunstenaarschap van Toos. Uiteraard was de kerkgang verplicht en doordeweeks moest het stil zijn, want ‘papa is aan het werk’. Ze maakt overigens niet de indruk dat ze geleden heeft onder het strenge regime. Uit haar verhaal spreekt vooral een grote betrokkenheid en harmonie. Zo nam haar vader haar mee naar de duinen om vogels te kijken of te aquarelleren. Of ze gingen samen boetseren om vervolgens de uiteindelijke produkten te bakken in de plattebuiskachel. Met warmte vertelt ze verder dat ze ook zelf kerstkaarten gingen maken met behulp van drogenaaldtechniek. Het was een traditioneel gezin. Voor de jongens stond vast dat ze een creatief beroep zouden uitoefenen, de meisjes een vrouwelijk beroep. Zo zou Toos mode-ontwerpster worden. Alle kinderen zijn overigens in de creatieve sector of aanverwant terecht gekomen. Ook Toos.
Startschot voor volwassenheid
Toeval bepaalt soms het leven, maar ook een ingrijpende gebeurtenis. Ze was negentien jaar oud, woonde nog thuis, toen een bliksemschicht het gezin trof. Na een kort ziekbed overleed haar vader plotseling. Hij was nog maar vijftig jaar, zijn leven was nog lang niet voltooid. Het was een regelrecht drama voor het grote gezin. Voor Toos was dit het moment dat ze besefte dat ze met haar leven iets nuttigs moest doen en stopte met de Nijverheids Akte Naaien. Ze koos voor een HBO-opleiding tot verpleegkundige aan de VU en ging intern. Wat volgde was een periode van hard werken, studeren, maar ook, zo omschrijft ze het, groot plezier. Immers, het waren allemaal jonge vrouwen in de bloei van hun leven. Toos schetst een mooi tijdsbeeld, zo midden/eind jaren zestig. In die tijd was het VU-ziekenhuis nog niet voltooid, zodat de ‘VU-meisjes’ hun stages in diverse andere ziekenhuizen moesten lopen, waar ze met enthousiasme werden begroet. In 1968 volgde het eindexamen.
Verhuizen en kinderen
Een jaar later, in 1969 gaf ze op haar 26ste haar ‘ja-woord’ en een jaar later kreeg ze Kees, haar eerste kind. Haar man had de politieacademie afgerond en kreeg zijn eerste betrekking in Kampen, waar het jonge gezin ging wonen. Toos vertelt dat ze er eigenlijk een beetje ongelukkig was. Te ver weg van familie en vrienden. Toch probeerde ze er wat van te maken. Ze nam een baan als avondhoofd in het ziekenhuis, zodat ze overdag voor Kees kon zorgen. Zes weken voordat ze gingen verhuizen beviel ze van haar tweede zoon, Folkert. Haar man had moeite zich te settelen. Een onrust schatplichtig aan zijn jeugd, waarin hij 22 keer (!) was verhuisd en daarna was gaan varen op de grote vaart. Na drie jaar wilde hij wat anders en zocht een nieuwe betrekking. Dat werd Hilversum. Daar ging het gezin. Alle dozen werden weer ingepakt en het verleden in Kampen werd achtergelaten. Hoe beviel Hilversum? Ze fronst. Ook hier voelde ze zich niet thuis, maar opnieuw probeerde ze er wat van te maken. Ze ging in de Ouderraad, hielp mee met reisjes voor de Zonnebloem. Haar artistieke talent kwam naar voren. Ze ontwierp kleding voor zichzelf, haar kinderen maar ook, voor school uiteraard, voor Sinterklaas en Zwarte Pieten. Of ze maakte portretjes van de kinderen van een vriendin.
Na drie jaar kreeg haar man weer verhuisplannen. Deze keer een stuk zuidelijker; Terneuzen. Hier gaan Toos’ ogen glimmen. Dát was een mooie tijd in haar leven. Ze ontmoette allerlei leuke mensen, ging bezig met keramiek, de kinderen vergden wat minder aandacht. Ze hadden er een grote tuin, waar ze met plezier in zat te wroeten. Ook nam ze er de tijd om te investeren in zichzelf, en volgde de opleiding kraamspecialisatie. Zeeland, het land van mooi weer, lange dagen. Geluk viel haar toe. Maar ook nu kreeg de onrust van haar man weer de overhand. Nadat hij eerst gespeeld had met de gedachte te emigreren naar Canada of Nieuw Zeeland – Toos had de voet op de rem – werd het deze keer Velsen. Ze moest alles weer afbreken wat ze had opgebouwd en afscheid nemen van haar gouden plek. In Velsen, het hing al in de lucht, gingen ze uiteindelijk uit elkaar. Ze pasten gewoonweg niet bij elkaar, hoewel ze nog steeds in goede harmonie met elkaar omgaan.
Geland in Friesland
In Velsen betrok Toos een huurhuis en besloot te gaan doen wat ze altijd leuk had gevonden: tekenen en schilderen. Ze gaf zich op voor een HBO-kunstopleiding in Amsterdam waarvoor ze een toelatingsexamen moest doen. De uitslag werd onderverdeeld in drie klassen. C afgewezen, B twijfelgeval en A aangenomen. Met terechte trots, ze wijst op zichzelf, geeft ze aan dat er in de groep maar één persoon met een A slaagde. Met veel plezier en alle kennis opzuigend ging ze aan de slag. Om in haar onderhoud te voorzien werkte ze daarnaast als nachthoofd in het ziekenhuis. Ze heeft deze opleiding helaas wegens ziekte moeten afbreken, maar is nog altijd trots op de erkenning van haar talent. De huur ging ondertussen elk jaar omhoog. Als dat zo doorging werd op termijn de huisvesting in Velsen voor haar onbetaalbaar.
In 1996 wees een vriendin haar op de goedkope huizenmarkt in Friesland. De twee gingen op pad en stuitten via een tip op de voormalige bakkerij waar het interview plaatsvindt. De rest is geschiedenis. Toos heeft sindsdien geen verhuisdoos meer aangeraakt. Ze is met recht geland, ook mentaal, in het heitelân van haar beide ouders. De enige voorwaarde die ze had was de aanwezigheid van een atelier. Dat werden er zelfs twee.
Zilt
Toos is eerst (bestuurs)lid geweest van de inmiddels opgeheven kunstenaarsvereniging Facit in Franeker voordat ze in 2017 lid werd van Zilt. Hoe ze met Zilt in contact kwam?
We hebben al eerder kunnen lezen dat Astrid van Straaten in haar atelier cursussen gaf. Via een cursus modeltekenen kwam ze in aanraking met enkele Ziltleden. Ze vindt het leuke aan Zilt de verschillende disciplines, waardoor je diverse gesprekken en contacten hebt en mooie vriendschappen kunt opbouwen.
Toos, bedankt dat je ons mee hebt willen nemen in jouw reis door het leven.
Judy Lohman
Bekijk ook eens het portfolio van Toos Pander.